devlet sanatçısı ne demek?

Devlet sanatçısı, sanata üstün hizmette bulunan bazı sanatçılara Türkiye Cumhuriyeti Devleti tarafından verilmiş olan unvandır.

1971-1998 yılları arasında Türkiye'de 60 sanatçıya "devlet sanatçısı" unvanı verilmiş, önceleri sadece çoksesli müzik sanatçılarına devlet sanatçısı unvanı verilirken, daha sonra tiyatro, resim, heykel, fotoğraf, sinema gibi sanat dallarındaki bazı sanatçılar da devlet sanatçısı unvanı ile onurlandırılmıştır. 1998 yılından sonra bu unvan verilmemiştir.

Devlet sanatçılığı sadece uluslararası ün kazanmış sanatçılara verilen bir unvan iken, 1998'de ilgili yönetmelikte yapılan değişiklikle "yurt içinde tanınıp sevilmek" bu unvan için yeterli hale getirilerek 89 kişiye daha bu unvan verilmiş; ancak yoğun tartışmalara neden olan ¹² bu kararın ardından Danıştayda açılan dava sonucu, 2002'de ilgili yönetmelik iptal edilmiş; 1998'de kendilerine devlet sanatçısı unvanı verilen 89 kişiden unvan geri alınmıştır.³ Yönetmeliğin iptalinden sonra bir daha hiçbir sanatçıya unvan verilmemiştir.

Geçmişi

Devlet sanatçısı unvanı, uluslararası ün kazanmış üstün yetenekli sanatçılara verilen bir unvan olarak ortaya çıkmış ve 1971'de sadece çoksesli müzik alanında verilmeye başlanmıştır. Üstün Yetenekli Çocuklar Yasası ile yurtdışına gönderilip geri dönmüş sanatçılara devletten destek vermek, sanatsal etkinliklerini para kazanma kaygısı ile gölgelemelerine engel olmak için düşünülmüş bir uygulamadır. ⁴ Kültür ve Turizm Bakanlığı, YÖK Başkanlığı veya üç devlet sanatçısının tavsiye ettiği ve yine YÖK ve Bakanlık tarafından kurulan Seçici Kurul'un üçte iki olumlu oyunu alan sanatçılara Cumhurbaşkanlığı'nın onayı ile verilmiştir.

1971 yılında hazırlanan yönetmeliğe göre bu unvan, şu özellikte kişilere verilmesi uygun görülmüştü:⁵

Türk toplumunun kültür ve sanat hayatına üstün hizmette bulunmak;
eserleri ve icrası ile yaratıcılık gücünü ve yeteneğini göstermiş olmak;
mesleğinin örnek bir temsilcisi olmak;
uluslararası düzeyde yeteneğini kanıtlamış olmak.

Devlet sanatçısı unvanı verilen sanatçılara bir ödül ve plaket verilmiş; maddi bir ödüllendirme yapılmamıştır.⁶

1971'de bu ödülü alan ilk sanatçılar Adnan Saygun, Ulvi Cemal Erkin, Necil Kazım Akses, İdil Biret, Suna Kan, Ayşegül Sarıca, Verda Erman, İlhan Usmanbaş, Gülay Uğurata, Ayla Erduran, Mithat Fenmen oldu;⁷ Cemal Reşit Rey'in bu grupta yer almaması tartışmalara yol açtı

1971'de on bir müzisyene devlet sanatçısı unvanı verilmesinden sonra 1981'de on, 1987'de yedi, 1988'de iki, 1989'da otuz sanatçı olmak üzere 60 sanatçıya devlet sanatçısı unvanı verildi.

1981'de yönetmelikte değişiklik yapılarak unvan çoksesli müzik alanındaki sanatçıların yanı sıra tiyatro, opera, bale dallarındaki sanatçılara da(Cüneyt Gökçer, Yıldız Kenter, Meriç Sümen, Suna Korat) verildi. 1987’de çoksesli müzik ve sahne sanatlarının yanında Klasik Türk Müziği’nin de bir temsilcisi bu unvan ile onurlandırıldı (Nevzat Atlığ). Ertesi yıl Aydın Gün ve Leyla Gencer'e devlet sanatçısı beratı takdim edildi. 1991 yılında sanatın birçok dalında 36 kişi seçilmesi üzerine büyük tartışmalar koptu; gruptan altı sanatçı ödülü reddetti.

1993'te devlet sanatçılığı unvanının, toplumun değişik kesimlerinin kültür ve sanatını temsil eden bir "Kültür ve Sanat Elçisi" unvanına dönüşmesi tartışıldı.⁸

1998'de yönetmelikte değişlik yapılarak unvan verilecekleri belirleme yöntemi değiştirilip Seçici Kurul kaldırıldı; yetki Kültür Bakanlığı ve Cumhurbaşkanlığı'na bırakıldı. Bakanlık 89 sanatçıya devlet sanatçısı unvanı verildiğini açıklandı. Bu kadar çok sayıda kişiye unvan verilmesi yeniden büyük tartışmalara yol açtı, içlerinden sekiz sanatçı unvanı reddetti, dört kişi mazeret bildirmeksizin törene katılmadı. Ressam Mehmet Güleryüz'ün açtığı dava sonucunda 8 Ocak 2002 tarihinde, 89 kişiye verilen unvan iptal edildi. Yönetmeliğin iptalinden sonra hiçbir sanatçıya bu unvan verilmedi.

Tartışmalar

Devlet sanatçılığı ile ilgili tartışmalar daha çok, "Devletin sanatçısı olur mu? Bu unvanı kimler hak etti, kimler hak etmedi? Kimler kabul etti, kimler kabul etmedi?" soruları etrafında yoğunlaşmıştır.⁹ Devlet sanatçılığı ile ilgili ilk tartışmalar, bu unvanın verildiği ilk kişi olan Adnan Saygun ile başladı. Unvanın Saygun’a verilip Cemal Reşit Rey’e verilmemesi, kamuoyunda bir hayli tartışıldı. Cemal Reşit Rey'e 1981’de devlet sanatçısı unvanı verildi.

Ödülün sadece çoksesli müzik alanında verilmesi eleştiri ve sitemlere neden olmuş, diğer sanat dallarının "üvey evlat" muamelesi gördüğü ifade edilmiştir.¹⁰ 1981 yılında ilgili yönetmelikte değişiklik yapılarak çok sesli müziğin yanı sıra opera ve tiyatro alanından sanatçılara da ödül verilse de sanat dünyasından eleştiri ve sitemler devam etti. Sonraki yıllarda kapsam daha da genişletildi; 1987'de duyurulan yönetmelik değişikliği ile genişletilmiş sanat dallarından altı kişiye devlet sanatçısı unvanı verildi.

1991'de otuz altı kişinin devlet sanatçısı unvanına değer görüldüğünün açıklanması büyük tartışmalar doğurdu; altı sanatçı (Ömer Lütfi Akad, Yaşar Kemal , Fazıl Hüsnü Dağlarca, Zühtü Müridoğlu, Hüseyin Gezer, Füreya Koral) devlet sanatçısı unvanını almayı reddetti .¹¹

Yaşar Kemal, reddetme gerekçesini şu sözlerle açıkladı:¹²" Kültür politikası olmayan, ya da kültür politikası kültürü yozlaştırmak olan, yenilikçi ulusal edebiyatımızı okul kitaplarımızın dışına süren, böylelikle de, Türk insanını en az okuyan uluslar düzeyine indiren, zindanları yazarlara, şairlere ikinci bir ev eyleyen, demokrasiyi engelleyen yönetimlerin adı ne olursa olsun, bana verdikleri hiçbir payeyi, ülkemiz gerçek bir demokrasiye kavuşana kadar kabul etmeyeceğim."

1998 yılında Kültür Bakanlığı başlangıçta dört sanatçıya (Tekin Akmansoy, Mehveş Emeç, Rengim Gökmen ve Şefika Kutluer) devlet sanatçısı unvanı verileceğini açıkladı. Ancak daha sonra, unvan sahiplerini belirleme ile ilgili yönetmelik değiştirildi ve bu isimlere 85 kişi daha ilave edildi. Bu kadar çok isme bu unvanın verilmesi, kamuoyunda uzun süre tartışıldı.¹³ 89 kişilik listede yer alan sekiz sanatçı (Arif Sağ, Atıf Yılmaz, Avni Arbaş, Belkıs Akkale, Fikret Otyam, Melih Cevdet Anday, Müzeyyan Senar, Orhan Pamuk) bu unvanı reddettiğini açıkladı;¹⁴ dört kişi (Gülriz Sururi, Sezen Aksu, Gülşen Tatü, Turhan Selçuk) ise mazeret bildirmeksizin törene katılmadı.¹⁵

Ödülü reddeden sanatçılardan Orhan Pamuk, ret gerekçesini öyle açıklamıştır: "Devlet ilk defa benim gibi kendisini açıkça eleştiren birine devlet sanatçılığı unvanını verdi. Bu bir inceliktir, bu yüzden de keskin jestler yapmak, kabalık etmek istemiyorum. Bana bu unvan yazar olduğum için verildi. Ama bu devlet, İsmail Beşikçi, Ragıp Duran, Doğu Perinçek ve adı duyulmamış pek çok gazeteci yazarı hapse attı. Bu durumda ben bir yazar olarak bu unvanı almayı, kabul etmeyi içime sindiremem"

Bu kavramı eleştiren sanatçılardan biri olan fotoğrafçı Ara Güler, "Ancak komünist ülkelerde devletin sanatçısı olur. Oralarda göğüsleri madalyadan geçilmeyen bir sürü adam görürsünüz sokaklarda" şeklinde açıklama yapmıştır.¹⁶

Ressam Mehmet Güleryüz'ün, devlet sanatçılığı unvanını alan 89 kişinin bu unvanlarının iptali için Yargıtay'a başvurması sonucu Danıştay Ağustos 1999'da yürütmeyi durdurma kararı aldı. Kültür Bakanlığı'nın karara itirazı, Ekim 1999'da oybirliğiyle reddedildi.¹⁷ Ressam Güleryüz'ün 18 Şubat 2000'de açtığı dava, 2002'de sonuçlandı; Danıştay oybirliğiyle yönetmeliği iptal etti.¹⁸